20 Απριλίου 2015

Ξανασυναντώντας την καρδιά της παπαρούνας

Στις 20 Απριλίου 1893, ακριβώς πριν από 122 χρόνια, γεννήθηκε ο σουρεαλιστής ζωγράφος και γλύπτης Joan Miro. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου στη γενέτειρά του, τη Βαρκελώνη, επισκέπτομαι το Ίδρυμα Miro, που βρίσκεται στην πανέμορφη περιοχή Montjuϊc, και απολαμβάνω τα έργα του σπουδαίου δημιουργού, του «πιο σουρεαλιστή απ’ όλους μας» όπως τον αποκάλεσε ο Andre Breton. Πίνακες με διακοσμητική πολυπλοκότητα και άλλοι με απλά εκφραστικά χρώματα, γλυπτά και κεραμικά, υφάσματα και σχέδια, ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα περιλαμβάνονται σε μία συλλογή που αριθμεί σήμερα πάνω από 14.000 έργα. Σε μία από τις αίθουσες του μουσείου συμβαίνει κάτι αναπάντεχο.

Ο πίνακας με τίτλο “The lark's wing encircled with golden blue rejoins the heart of the poppy sleeping on the diamond-studded meadow” (Το φτερό του κορυδαλλού περικυκλωμένο με χρυσό μπλε ξανασυναντά την καρδιά της παπαρούνας που κοιμάται σε λιβάδι σπαρμένο με διαμάντια - 1967), και με διαστάσεις (195x130 cm) που υπερβαίνουν το μέγεθός μου, μοιάζει να με κοιτά με τα δυο του μάτια που με καθηλώνουν, με απορροφούν και μου προσφέρουν σκέψεις τόσο απολαυστικές όσο και συγκινητικές. Όπως αναγράφεται στο ταμπελάκι δεξιά του έργου, «η επιθυμία του Miro, να καταφέρει τη μέγιστη ένταση με τα ελάχιστα μέσα, σαφώς επιτυγχάνεται εδώ». Η μέγιστη αυτή ένταση έχει αντίκρισμα όχι μόνο στο βλέμμα του θεατή, αλλά και στην ψυχή του.

Μια δύναμη που μαγνητίζει δεν μου επιτρέπει να στραφώ αλλού, πέρα από τον πίνακα. Η μαύρη κόρη του ματιού του με καλεί να γίνω εγώ ο κορυδαλλός και να πετάξω επάνω από το διαμαντένιο λιβάδι. Να επικοινωνήσω με τον Miro, ο οποίος με έξυπνα απλό και ισορροπημένο τρόπο χρησιμοποίησε πλήθος αντιθέσεων.  Επέλεξε για το κάτω μέρος τα δύο βασικά χρώματα (κίτρινο και μπλε) και το μαύρο (εσωτερικά του κύκλου). Στο πάνω μέρος τοποθέτησε το βασικό που του απέμεινε (κόκκινο), το αντίθετο-συμπληρωματικό του (πράσινο) και το λευκό (εξωτερικά του κύκλου και αντίθετο του μαύρου). Ο ζωγράφος μάς μαθαίνει για τις βασικές ορολογίες και τις αναμείξεις των χρωμάτων. Αλλά κυρίως μας διδάσκει την έννοια της αντίθεσης στη σύνθεση. Οι αντιθέσεις είναι φανερές όχι μόνο στα χρώματα, αλλά και στα σχήματα (καμπύλη-κύκλος, μεγάλο-μικρό), στην τοποθέτηση (πάνω-κάτω, δεξιά-αριστερά, πλησίασμα-απομάκρυνση), στη διάταξη (αν και η ονομασία υποδηλώνει τοπιογραφία, δεν έχει επιλεγεί ο τυπικός οριζόντιος προσανατολισμός), στον τίτλο σε σχέση με την εικόνα (πολύπλοκο-απλό, αναπαράσταση-αφαίρεση). Η Dondis [1] αναφέρει ότι στην τέχνη, η αντίθεση είναι ένα δυνατό εργαλείο έκφρασης, που ενδυναμώνει τη σημασία και απλοποιεί την επικοινωνία. Χρησιμοποιείται σαν οπτική στρατηγική που διεγείρει και προσελκύει την προσοχή του θεατή, δραματοποιεί τη σημασία με σκοπό την παραγωγή έντονου αποτελέσματος και λειτουργεί ως μέσο ερμηνείας ιδεών.

Το πέταγμά μου με οδηγεί στις λαμπερές μέρες που δίδασκα στους μαθητές μου. Λαμβάνοντας υπόψη τον πίνακα του Miro, τους καλούσα να αποτυπώσουν σε ένα ανάλογο κάδρο, τις αντίστοιχες φόρμες και να τις χρωματίσουν με διαφορετικό συνδυασμό χρωμάτων, σύμφωνα όμως με το σκεπτικό του καλλιτέχνη. Και στη συνέχεια να δώσουν έναν ποιητικό τίτλο στη σύνθεση. Οι μαθητές παρατηρούσαν το έργο μελετώντας τις φόρμες και τους χρωματισμούς, ελέγχοντας τον τρόπο που τα στοιχεία συσχετίζονται, ενεργοποιώντας τη δημιουργική σκέψη. Η ονομασία που έδινε ο κάθε μαθητής αποκάλυπτε έναν φανταστικό κόσμο. Φτερούγισε η ψυχή μου από συγκίνηση. Ένιωσα σα να μην είχα αντικρίσει κάτι πιο ωραίο. Νοστάλγησα τις ιστορίες που ξεκινούσαν οι μαθητές, με αφορμή τη φράση που ολοκλήρωνε το έργο τους. Οι καταπληκτικές ιδέες τους ήταν για μένα η επιβράβευση της επίτευξης του στόχου που είχε τεθεί: οι μαθητές να κατανοήσουν τις έννοιες του μαθήματος και να δημιουργήσουν τον δικό τους τρόπο επικοινωνίας.

Η επαφή με την τέχνη έχει ως αποτέλεσμα τη συνομιλία με αυτές. Αναπόφευκτα αυτός ο διάλογος είναι εθιστικός, γιατί βοηθά στην ανάγνωση της ζωής, και είναι όλο και πιο επιθυμητός, όταν ανακαλύπτουμε αυτή τη δύναμη. Η τέχνη κάνει ορατό κάτι καλά κρυμμένο. Η αίθουσα του μουσείου μετατράπηκε σε σχολική αίθουσα. Η παρατήρηση του πίνακα ανακάλεσε στη μνήμη μου δυνατές προσωπικές εμπειρίες. Άλλωστε, με αφορμή ένα έργο τέχνης ο θεατής «μπορεί να ρίξει μια περισσότερο προσεκτική ματιά στον δικό του συναισθηματικό κόσμο και να σκεφτεί αποτελεσματικότερους τρόπους χειρισμούς του. Οι τέχνες μας βοηθούν να σκεφτούμε με τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο όταν προσεγγίζουμε δικά μας προσωπικά ζητήματα [2]».

Στις μέρες μας υπάρχει η διαφωνία ως προς το τι είναι αυτό που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να ξαναβρεί τον εαυτό του. Κάποιοι μιλούν για πολιτιστικό ακτιβισμό, ορισμένοι άλλοι για πολιτιστική άνοιξη και άλλοι για την αντίσταση μέσα από την τέχνη. Άλλοτε δηλαδή, δίνεται μεγάλη έμφαση στη σημασία της ενεργούς συμμετοχής μέσα από διάφορες εκδηλώσεις και δρώμενα. Άλλοτε προσμένουμε την αναγέννηση της δημιουργικής διάθεσης, με την παραγωγή πολιτιστικού έργου από συλλογικότητες δημιουργών και την ανάπτυξη καινοτομικών προϊόντων πολιτιστικής κληρονομιάς, που βάζουν τέλος στην παρακμή. Και άλλοτε δημιουργείται μια οργανωμένη καλλιτεχνική άμυνα που εναντιώνεται σε κάθε προσπάθεια επιβολής. Όμως τα πράγματα είναι πιο απλά. Τέχνη - Πολιτισμός - Παιδεία είναι έννοιες που συνυπάρχουν. Συγκροτούν το όλον της ανθρώπινης ύπαρξης. Και αντίστροφα, ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια στην καθημερινότητα του ανθρώπου αποτελούν βαρόμετρο πολιτισμού. Κύρια οδός για μια ανθρώπινη κοινωνία είναι η ένταξη της τέχνης στη μαθησιακή διαδικασία.

Η τέχνη λειτουργεί σαν μαγνήτης για τις αισθήσεις, που έχει ως αποτέλεσμα την αισθητική ευαισθητοποίηση του αποδέκτη τους. Γιατί τον τοποθετούν σε μία περιπέτεια κατανόησης όχι μόνο αυτών που θα ήθελε να εκφράσει ο δημιουργός, αλλά και των ιδεών, των αξιών, των συναισθημάτων και των καταστάσεων που δημιουργούνται στον ίδιο τον αποδέκτη. Η τέχνη ενεργοποιεί τη στοχαστική διάθεση, καλλιεργεί την κριτική και δημιουργική σκέψη και οδηγεί στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας [3].

Αναμένω τη μέρα που θα επιστρέψουν οι Εφαρμοσμένες Τέχνες στα σχολεία, που οι Τέχνες θα ξανασυναντήσουν τους μαθητές τους, και που γενικά η Τέχνη θα υπάρχει στην Εκπαίδευση όχι μόνο ως μάθημα σε κάθε σχολική τάξη, αλλά και ως τρόπος μάθησης. Προσδοκώ τη στιγμή που το φτερό του κορυδαλλού θα ξανασυναντήσει την καρδιά της παπαρούνας σε ένα λιβάδι σπαρμένο με διαμάντια.


Εικόνα:
http://fjm.fundaciomiro-bcn.org:8081/cdm-fons-fjm/item_viewer.php?CISOROOT=/fons-fjm&CISOPTR=6247&CISOBOX=1&REC=9

Πηγές:
[1] Dondis, D. (2002). Βασικές Αρχές Οπτικής Παιδείας, (σσ. 97, 106, 108). Πάτρα: ΕΑΠ,.
[2] Μέγα, Α. (2011). Η Τέχνη στο Σχολικό Σύστημα ως Στοχαστική Διεργασία. Στο Α. Κόκκος και Συνεργάτες. Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες, (σελ. 42). Αθήνα: Μεταίχμιο.
[3] Μέγα, Α. (2011). Η Τέχνη στο Σχολικό Σύστημα ως Στοχαστική Διεργασία. Στο Α. Κόκκος και Συνεργάτες. Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες, (σσ. 21, 22, 37, 39). Αθήνα: Μεταίχμιο.