Ημερολόγιο συναισθημάτων

Βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, η ταινία Rosewater (2014) του Jon Stewart, αφηγείται την ιστορία του Maziar Bahari, του Ιρανο-Καναδού δημοσιογράφου που κρατήθηκε φυλακισμένος 118 μέρες με την κατηγορία της κατασκοπίας.

Ο Bahari γεννήθηκε στην Τεχεράνη, αλλά μετακόμισε στον Καναδά το 1988. Τον Ιούνιο του 2009, ταξίδεψε από το Λονδίνο, όπου εργαζόταν για το αμερικανικό περιοδικό Newsweek, στο Ιράν, προκειμένου να καλύψει τις προεδρικές εκλογές της χώρας. Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης που προκάλεσε το αποτέλεσμα της κάλπης, ο Bahari βιντεοσκόπησε τις αναταραχές στους δρόμους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συνέντευξη που έδωσε στον Jason Jones, ανταποκριτή στο Ιράν της αμερικανικής σειράς Daily Show, όπου μίλησε ανοιχτά για το απολυταρχικό καθεστώς της χώρας του, αποτέλεσαν την αιτία σύλληψής του. Στη φυλακή, έχοντας κλειστά τα μάτια του, υπέμεινε τις βάναυσες ανακρίσεις από έναν άνδρα, με μοναδικό διακριτό χαρακτηριστικό την ιδιαίτερη μυρωδιά του ροδόνερου.

Με το Rosewater, ο Jon Stewart, κωμικός και τηλεοπτικός παρουσιαστής της εκπομπής Daily Show (από το 1999), κάνει το σκηνοθετικό ντεμπούτο του. Ο Stewart είναι υπεύθυνος και για το σενάριο, το οποίο προσάρμοσε στο βιβλίο Then they came for me: A family’s story of love, captivity and survival (2011), που έγραψαν o ίδιος ο Maziar Bahari και η Aimee Molloy, και που αποτελεί τα απομνημονεύματα του δημοσιογράφου. Μετά την έκδοση του βιβλίου του, ο Bahari εμφανίστηκε ως προσκεκλημένος του Stewart στο Daily Show, για να μοιραστεί την ιστορία του. Αλλά το έναυσμα για την ταινία, ίσως είχε ήδη δοθεί με τη συνέντευξη του 2009.

Πρωταγωνιστής του πολιτικού αυτού δράματος είναι ο πολύ εκφραστικός Gael Garcia Bernal, που συναντήσαμε ξανά στο πολιτικό φιλμ No (2012). Εκεί, ο Bernal υποδυόταν τον τολμηρό διαφημιστή Rene Saavedra, ο οποίος συνέλαβε ένα επιτυχημένο σχέδιο για την εκδίωξη του δικτάτορα Augusto Pinochet από την ηγεσία της Χιλής.

Και στις δύο ταινίες, οι ήρωες που ενσαρκώνει ο Bernal είναι αυτοί που καταφέρνουν να κερδίσουν, χρησιμοποιώντας το ελεύθερο μυαλό τους. Εκμεταλλεύονται τη φαντασία, αλλά και την πίστη στη δύναμη που κρύβει ο καθένας μέσα του. Αδύναμος είναι μόνο εκείνος που φοβάται.

Συγκρίνοντας, όμως, τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι δύο ιστορίες, εκείνη που με συγκίνησε περισσότερο είναι το Rosewater, γιατί δεν αποτελεί μια απλή αφήγηση γεγονότων κατά τη χρονολογική σειρά που συνέβησαν. Ο Stewart πετυχαίνει να αποδώσει στην εικόνα, την ψυχική φόρτιση που συνοδεύει κάθε κατάσταση. Πιθανόν αυτό να οφείλεται στο ότι στηρίχθηκε στο βιβλίο του Bahari. Τα απομνημονεύματα άλλωστε είναι όχι μόνο η διήγηση των εμπειριών, αλλά και η ανάδειξη των σκέψεων. Η προσωπική γραφή εμπλουτίζει κάθε βίωμα με συναισθήματα, όπως συμβαίνει όταν γράφουμε ένα ημερολόγιο.

Η ταινία Rosewater είναι για μένα ένα ημερολόγιο συναισθημάτων που εμπλέκει τον θεατή σε εκείνη την ψυχολογική διαδικασία στην οποία, από ηττημένος, αγωνίζεται να βγει νικητής. Με αυτήν την κατάσταση ταυτίζεται κάθε πολίτης που τρομοκρατείται, λέγοντάς του ότι ο ίδιος φταίει για τα δεινά της χώρας. Κάθε άνεργος που δεν έχει μία κοινωνία να τον υποστηρίξει. Στο πρόσωπο του Bahari είδα το πρόσωπό μου. Βίωσα τη δική του αγωνία, στεναχώρια, θλίψη, αλλά και ελπίδα, χαρά, συγκίνηση. Ένιωσα τον φόβο του, αλλά και τη δύναμή του. Ξαφνιάστηκα με τους υποτακτικούς και θαύμασα τους τολμηρούς.

Δεν μπορούσα, λοιπόν, παρά να εμπνευστώ από τη ζωή του Bahari, φτιάχνοντας το δικό μου ημερολόγιο, ως εκπαιδευτικός που κρατήθηκε σε διαθεσιμότητα για 22 μήνες, με ανυπόστατες κατηγορίες.

Δείτε το στο: <https://www.youtube.com/watch?v=bPB8ROkWG74>

Εικόνα:

http://www.impawards.com/2014/rosewater.html

Ξανασυναντώντας την καρδιά της παπαρούνας

Στις 20 Απριλίου 1893, ακριβώς πριν από 122 χρόνια, γεννήθηκε ο σουρεαλιστής ζωγράφος και γλύπτης Joan Miro. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου στη γενέτειρά του, τη Βαρκελώνη, επισκέπτομαι το Ίδρυμα Miro, που βρίσκεται στην πανέμορφη περιοχή Montjuϊc, και απολαμβάνω τα έργα του σπουδαίου δημιουργού, του «πιο σουρεαλιστή απ’ όλους μας» όπως τον αποκάλεσε ο Andre Breton. Πίνακες με διακοσμητική πολυπλοκότητα και άλλοι με απλά εκφραστικά χρώματα, γλυπτά και κεραμικά, υφάσματα και σχέδια, ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα περιλαμβάνονται σε μία συλλογή που αριθμεί σήμερα πάνω από 14.000 έργα. Σε μία από τις αίθουσες του μουσείου συμβαίνει κάτι αναπάντεχο.

Ο πίνακας με τίτλο “The lark's wing encircled with golden blue rejoins the heart of the poppy sleeping on the diamond-studded meadow” (Το φτερό του κορυδαλλού περικυκλωμένο με χρυσό μπλε ξανασυναντά την καρδιά της παπαρούνας που κοιμάται σε λιβάδι σπαρμένο με διαμάντια - 1967), και με διαστάσεις (195x130 cm) που υπερβαίνουν το μέγεθός μου, μοιάζει να με κοιτά με τα δυο του μάτια που με καθηλώνουν, με απορροφούν και μου προσφέρουν σκέψεις τόσο απολαυστικές όσο και συγκινητικές. Όπως αναγράφεται στο ταμπελάκι δεξιά του έργου, «η επιθυμία του Miro, να καταφέρει τη μέγιστη ένταση με τα ελάχιστα μέσα, σαφώς επιτυγχάνεται εδώ». Η μέγιστη αυτή ένταση έχει αντίκρισμα όχι μόνο στο βλέμμα του θεατή, αλλά και στην ψυχή του.

Μια δύναμη που μαγνητίζει δεν μου επιτρέπει να στραφώ αλλού, πέρα από τον πίνακα. Η μαύρη κόρη του ματιού του με καλεί να γίνω εγώ ο κορυδαλλός και να πετάξω επάνω από το διαμαντένιο λιβάδι. Να επικοινωνήσω με τον Miro, ο οποίος με έξυπνα απλό και ισορροπημένο τρόπο χρησιμοποίησε πλήθος αντιθέσεων.  Επέλεξε για το κάτω μέρος τα δύο βασικά χρώματα (κίτρινο και μπλε) και το μαύρο (εσωτερικά του κύκλου). Στο πάνω μέρος τοποθέτησε το βασικό που του απέμεινε (κόκκινο), το αντίθετο-συμπληρωματικό του (πράσινο) και το λευκό (εξωτερικά του κύκλου και αντίθετο του μαύρου). Ο ζωγράφος μάς μαθαίνει για τις βασικές ορολογίες και τις αναμείξεις των χρωμάτων. Αλλά κυρίως μας διδάσκει την έννοια της αντίθεσης στη σύνθεση. Οι αντιθέσεις είναι φανερές όχι μόνο στα χρώματα, αλλά και στα σχήματα (καμπύλη-κύκλος, μεγάλο-μικρό), στην τοποθέτηση (πάνω-κάτω, δεξιά-αριστερά, πλησίασμα-απομάκρυνση), στη διάταξη (αν και η ονομασία υποδηλώνει τοπιογραφία, δεν έχει επιλεγεί ο τυπικός οριζόντιος προσανατολισμός), στον τίτλο σε σχέση με την εικόνα (πολύπλοκο-απλό, αναπαράσταση-αφαίρεση). Η Dondis [1] αναφέρει ότι στην τέχνη, η αντίθεση είναι ένα δυνατό εργαλείο έκφρασης, που ενδυναμώνει τη σημασία και απλοποιεί την επικοινωνία. Χρησιμοποιείται σαν οπτική στρατηγική που διεγείρει και προσελκύει την προσοχή του θεατή, δραματοποιεί τη σημασία με σκοπό την παραγωγή έντονου αποτελέσματος και λειτουργεί ως μέσο ερμηνείας ιδεών.

Το πέταγμά μου με οδηγεί στις λαμπερές μέρες που δίδασκα στους μαθητές μου. Λαμβάνοντας υπόψη τον πίνακα του Miro, τους καλούσα να αποτυπώσουν σε ένα ανάλογο κάδρο, τις αντίστοιχες φόρμες και να τις χρωματίσουν με διαφορετικό συνδυασμό χρωμάτων, σύμφωνα όμως με το σκεπτικό του καλλιτέχνη. Και στη συνέχεια να δώσουν έναν ποιητικό τίτλο στη σύνθεση. Οι μαθητές παρατηρούσαν το έργο μελετώντας τις φόρμες και τους χρωματισμούς, ελέγχοντας τον τρόπο που τα στοιχεία συσχετίζονται, ενεργοποιώντας τη δημιουργική σκέψη. Η ονομασία που έδινε ο κάθε μαθητής αποκάλυπτε έναν φανταστικό κόσμο. Φτερούγισε η ψυχή μου από συγκίνηση. Ένιωσα σα να μην είχα αντικρίσει κάτι πιο ωραίο. Νοστάλγησα τις ιστορίες που ξεκινούσαν οι μαθητές, με αφορμή τη φράση που ολοκλήρωνε το έργο τους. Οι καταπληκτικές ιδέες τους ήταν για μένα η επιβράβευση της επίτευξης του στόχου που είχε τεθεί: οι μαθητές να κατανοήσουν τις έννοιες του μαθήματος και να δημιουργήσουν τον δικό τους τρόπο επικοινωνίας.

Η επαφή με την τέχνη έχει ως αποτέλεσμα τη συνομιλία με αυτές. Αναπόφευκτα αυτός ο διάλογος είναι εθιστικός, γιατί βοηθά στην ανάγνωση της ζωής, και είναι όλο και πιο επιθυμητός, όταν ανακαλύπτουμε αυτή τη δύναμη. Η τέχνη κάνει ορατό κάτι καλά κρυμμένο. Η αίθουσα του μουσείου μετατράπηκε σε σχολική αίθουσα. Η παρατήρηση του πίνακα ανακάλεσε στη μνήμη μου δυνατές προσωπικές εμπειρίες. Άλλωστε, με αφορμή ένα έργο τέχνης ο θεατής «μπορεί να ρίξει μια περισσότερο προσεκτική ματιά στον δικό του συναισθηματικό κόσμο και να σκεφτεί αποτελεσματικότερους τρόπους χειρισμούς του. Οι τέχνες μας βοηθούν να σκεφτούμε με τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο όταν προσεγγίζουμε δικά μας προσωπικά ζητήματα [2]».

Στις μέρες μας υπάρχει η διαφωνία ως προς το τι είναι αυτό που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να ξαναβρεί τον εαυτό του. Κάποιοι μιλούν για πολιτιστικό ακτιβισμό, ορισμένοι άλλοι για πολιτιστική άνοιξη και άλλοι για την αντίσταση μέσα από την τέχνη. Άλλοτε δηλαδή, δίνεται μεγάλη έμφαση στη σημασία της ενεργούς συμμετοχής μέσα από διάφορες εκδηλώσεις και δρώμενα. Άλλοτε προσμένουμε την αναγέννηση της δημιουργικής διάθεσης, με την παραγωγή πολιτιστικού έργου από συλλογικότητες δημιουργών και την ανάπτυξη καινοτομικών προϊόντων πολιτιστικής κληρονομιάς, που βάζουν τέλος στην παρακμή. Και άλλοτε δημιουργείται μια οργανωμένη καλλιτεχνική άμυνα που εναντιώνεται σε κάθε προσπάθεια επιβολής. Όμως τα πράγματα είναι πιο απλά. Τέχνη - Πολιτισμός - Παιδεία είναι έννοιες που συνυπάρχουν. Συγκροτούν το όλον της ανθρώπινης ύπαρξης. Και αντίστροφα, ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια στην καθημερινότητα του ανθρώπου αποτελούν βαρόμετρο πολιτισμού. Κύρια οδός για μια ανθρώπινη κοινωνία είναι η ένταξη της τέχνης στη μαθησιακή διαδικασία.

Η τέχνη λειτουργεί σαν μαγνήτης για τις αισθήσεις, που έχει ως αποτέλεσμα την αισθητική ευαισθητοποίηση του αποδέκτη τους. Γιατί τον τοποθετούν σε μία περιπέτεια κατανόησης όχι μόνο αυτών που θα ήθελε να εκφράσει ο δημιουργός, αλλά και των ιδεών, των αξιών, των συναισθημάτων και των καταστάσεων που δημιουργούνται στον ίδιο τον αποδέκτη. Η τέχνη ενεργοποιεί τη στοχαστική διάθεση, καλλιεργεί την κριτική και δημιουργική σκέψη και οδηγεί στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας [3].

Αναμένω τη μέρα που θα επιστρέψουν οι Εφαρμοσμένες Τέχνες στα σχολεία, που οι Τέχνες θα ξανασυναντήσουν τους μαθητές τους, και που γενικά η Τέχνη θα υπάρχει στην Εκπαίδευση όχι μόνο ως μάθημα σε κάθε σχολική τάξη, αλλά και ως τρόπος μάθησης. Προσδοκώ τη στιγμή που το φτερό του κορυδαλλού θα ξανασυναντήσει την καρδιά της παπαρούνας σε ένα λιβάδι σπαρμένο με διαμάντια.

Εικόνα:

http://fjm.fundaciomiro-bcn.org:8081/cdm-fons-fjm/item_viewer.php?CISOROOT=/fons-fjm&CISOPTR=6247&CISOBOX=1&REC=9

Πηγές:

[1] Dondis, D. (2002). Βασικές Αρχές Οπτικής Παιδείας, (σσ. 97, 106, 108). Πάτρα: ΕΑΠ,.

[2] Μέγα, Α. (2011). Η Τέχνη στο Σχολικό Σύστημα ως Στοχαστική Διεργασία. Στο Α. Κόκκος και Συνεργάτες. Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες, (σελ. 42). Αθήνα: Μεταίχμιο.

[3] Μέγα, Α. (2011). Η Τέχνη στο Σχολικό Σύστημα ως Στοχαστική Διεργασία. Στο Α. Κόκκος και Συνεργάτες. Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες, (σσ. 21, 22, 37, 39). Αθήνα: Μεταίχμιο.

Το μαύρο κουτί

Ακούγοντας τις λέξεις “μαύρο κουτί”, η σκέψη πιθανόν πηγαίνει στη “συσκευή καταγραφής στοιχείων πτήσης”. Ίσως οι περισσότεροι να μη γνωρίζουν ότι αυτή η συσκευή, που χρησιμοποιείται στις αεροπορικές μεταφορές, περιέχεται σε ένα κουτί το οποίο δεν έχει μαύρο χρώμα αλλά έντονο πορτοκαλοκόκκινο, προκειμένου να εντοπίζεται ευκολότερα σε περίπτωση ατυχήματος. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο όρος “μαύρο κουτί” είναι ανεπίσημος, αλλά χρησιμοποιείται ευρύτατα από τα μέσα ενημέρωσης και στο διαδίκτυο [1].

Ωστόσο, στην επιστήμη και την τεχνολογία, ένα μαύρο κουτί είναι μία διαδικασία, συσκευή, σύστημα ή αντικείμενο που μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά και μόνο από τα δεδομένα εισόδου και εξόδου, χωρίς καμία γνώση της εσωτερικής λειτουργίας του, δηλαδή η εφαρμογή του είναι αδιαφανής (μαύρη). Τα δεδομένα εισόδου είναι οι πόροι που έχουμε στη διάθεσή μας, ενώ τα δεδομένα εξόδου είναι το αποτέλεσμα (οι επιθυμητοί στόχοι) [2], [3].

Ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι ένα μαύρο κουτί, αφού κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τις εσωτερικές διεργασίες που συντελούνται. Η διατύπωση μιας ερώτησης και η έκφραση μιας απάντησης δεν αποτελούν παρά μόνο τα δεδομένα εισόδου και εξόδου. Η αναζήτηση της αλήθειας, ως προς τη μέθοδο που εφαρμόστηκε για την μετατροπή των ερεθισμάτων σε αντιδράσεις, δεν είναι εφικτή. Έρχονται τώρα κάποιοι και προσπαθούν να βρουν τις εξηγήσεις σε συμπεριφορές και λόγια ερμηνεύοντας τα πάντα ασταμάτητα. Η ενθουσιώδης σκέψη ότι ένα σημαίνον έχει πολλά σημαινόμενα μοιάζει ξανά και ξανά ως μία νέα ανακάλυψη. Όσοι με υπερβολικό ζήλο σχολιάζουν τα δεδομένα πριν τα γεγονότα (αλλά κυρίως χωρίς την επαφή τους με αυτά) δεν απέχουν πολύ από τους κουτσομπόληδες που διαδίδουν συκοφαντίες. Τα ενδεχομένως, πιθανόν και ίσως διαμορφώνουν τη γνώμη μέσα από μία διαδικασία χαλασμένου τηλέφωνου όπου τεχνηέντως παραλείπονται στοιχεία.

Οι ερμηνείες δίνουν και παίρνουν, ιδιαίτερα όταν ένα οποιαδήποτε σύστημα βρίσκεται στην επεξεργασία των δεδομένων εισόδου, δίχως να έχουν εξαχθεί αποτελέσματα, κι ενώ δεν υπάρχει πρόσβαση στη λειτουργία. Προβάλλονται απόψεις, κρίσεις, θέσεις, πεποιθήσεις, αντιλήψεις, εντυπώσεις (τι ωραίες λέξεις!) όχι εκ του αποτελέσματος αλλά βάσει του τι μέλλει γενέσθαι. Γεμίσαμε προφήτες, καθώς όλο και πιο πολλοί έχουν την αίσθηση, διαίσθηση και έκτη αίσθηση του τι πρόκειται να συμβεί. Η αλήθεια (τους) καταγράφεται μέσα από ένα παιχνίδι λέξεων και βερμπαλισμού, χωρίς ίχνος επιστημονικής τεκμηρίωσης. Για να πείσουν ως προς την αντικειμενικότητα βαφτίζουν πασιφανές και προφανές αυτό που κανείς δεν βλέπει. Λένε: «από τα λόγια είναι… ολοφάνερο», και ο αποδέκτης λυπάται που δεν το αντιλήφθηκε πρώτος.

Όμως, οι σημασίες είναι όπως οι αποχρώσεις. Πρόκειται για δεδομένα εξόδου κατόπιν αντιληπτικών διεργασιών. Για παράδειγμα, το λευκό είναι το πλήρες ταίριασμα των επιμέρους χρωμάτων που συνθέτουν το φως. Αυτή η σύνθεση των ακτινοβολιών, που λαμβάνει χώρα στον εγκέφαλο, ερμηνεύεται ως λευκό. Αν η έννοια της αλήθειας συμβολίζεται με το λευκό (παρουσία φωτός) και η απόκρυψή της με το μαύρο (απουσία φωτός), τότε όλες οι αποχρώσεις αποτελούν ερμηνείες που κυμαίνονται από την ορθότητα ως το ψέμα. Οι ερμηνείες είναι όσες και οι αποχρώσεις, δηλαδή άπειρες, ενώ το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι η υποκειμενικότητά τους.

Σύμφωνα με τη “μέθοδο του μαύρου κουτιού”, οι επιθυμητοί στόχοι επιτυγχάνονται με βάση τις διαδικασίες που απαιτούνται, για να μετατραπούν τα δεδομένα εισόδου σε δεδομένα εξόδου, αλλά και από τα προαπαιτούμενα για την εξεύρεση λύσεων ή την επιτυχία μιας διαδικασίας [4]. Θέτονται, λοιπόν, κάποιοι όροι οι οποίοι εφαρμόζονται με μία μέθοδο. Θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον αποπροσανατολισμό, την προπαγάνδα και τη δημιουργική ασάφεια ως ορισμένες από τις μεθόδους του μαύρου κουτιού του μυαλού, που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στην επιβολή εξουσίας. Στην πρώτη περίπτωση τα εξαγόμενα αποτελέσματα δίνονται με απόκρυψη των όρων και την απομάκρυνση από την ορθή κατεύθυνση. Στη δεύτερη περίπτωση συμβαίνει ό,τι και με τον αποπροσανατολισμό αλλά με αλλοίωση ή καταστροφή των όρων. Στην τρίτη περίπτωση οι όροι μπορούν ή μπορεί να οδηγήσουν στην ορθή κατεύθυνση, αλλά το μονοπάτι δεν είναι ξεκάθαρο, γι’ αυτό τα συμπεράσματα αιωρούνται μεταξύ ικανότητας και αβεβαιότητας ως προς την επίτευξη των στόχων. 

Ο ζωγράφος Rene Magritte με τον πίνακά του μας προκαλεί να αμφισβητήσουμε ό,τι βλέπουμε και ό,τι νομίζουμε πως ξέρουμε. Πιστεύω ότι η δύναμη, γι’ αυτήν την αμφισβήτηση, βρίσκεται στις εσωτερικές διεργασίες που ενισχύονται από άλλες τεχνικές, όπως η μάθηση και η μνήμη. Με αυτόν τον τρόπο, οι φιλτραρισμένες αισθήσεις μας θα αναδείξουν την πραγματικότητα μετατρέποντας κάθε ερμηνεία σε συναίσθηση.

Εικόνα:

Rene Magritte (1928). Ο Ψεύτικος Καθρέφτης (The False Mirror). Διαθέσιμη στο <http://www.renemagritte.org/the-false-mirror.jsp#prettyPhoto>

Πηγές:

[1] http://en.wikipedia.org/wiki/Flight_recorder#cite_note-BBC-11

[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Black_box

[3], [4] http://www.innosupport.net/uploads/media/GR_3_1_01.pdf

Η αποκατάσταση της Καλλιόπης

«Μουσάων Ελικωνιάδων ἀρχώμεθ’ ἀείδειν,…»

«Τις Ελικωνιάδες Μούσες θ’ αρχίσω τραγουδώντας…», όπως ο Ησίοδος στη Θεογονία.

Οι κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, έμαθαν στον Ησίοδο τραγούδια καλά και του έδωσαν έμπνευση θεσπέσια και μαγική, ώστε να γράψει πώς γεννήθηκαν πρώτα οι θεοί και η γη, οι ποταμοί, ο απέραντος πόντος, τα λαμπερά άστρα και ο αχανής ουρανός. Οι εννέα θυγατέρες, που κατοικούν στον Όλυμπο, είναι η Κλειώ, η Ευτέρπη, η Θάλεια, η Μελπομένη, η Τερψιχόρη, η Ερατώ, η Πολύμνια, η Ουρανία και η Καλλιόπη. Η Καλλιόπη, η πρώτη και η καλύτερη απ’ όλες, συντροφεύει εκείνον από τους σεβαστούς βασιλιάδες τον οποίον οι Μούσες ξεχωρίζουν και στάζουν γλυκιά δροσιά στη γλώσσα του, για να διοικεί με δίκαιες αποφάσεις και σωστά να αγορεύει, να σβήνει γρήγορα τις μεγαλύτερες φιλονικίες και να ικανοποιεί τους αδικημένους πολίτες με καλοπροαίρετα λόγια. Αυτό είναι των Μουσών το θείο δώρο στους ανθρώπους [1].

Τις Μούσες ίσως τις γνωρίζουμε μόνο ως θεές της ποίησης και της μουσικής. Στον Όμηρο, όπου βρίσκουμε τις πρώτες πληροφορίες γι’ αυτές, φαίνεται να είναι αποκλειστικά θεές της μνήμης: «Παρούσες είστε σε όλα και ξέρετε τα πάντα, ενώ εμείς τίποτα δε γνωρίζουμε, τη φήμη μόνο ακούμε και αγνοούμε την αλήθεια», λέει στην Ιλιάδα. Ο επικός ποιητής τις επικαλείται σε διάφορες περιπτώσεις, για να τον βοηθήσουν να θυμηθεί ένα γεγονός [2].

Η χορωδία των Μουσών αποτελούσε μια αδιάσπαστη ομάδα για πολλούς αιώνες. Με το χρόνο αποδόθηκαν, σε κάθε μία, ειδικές δικαιοδοσίες, για τις οποίες οι φιλόσοφοι και οι ρήτορες δεν συμφωνούσαν πάντα μεταξύ τους [3].

Η Καλλιόπη θεωρείται η Μούσα της Επικής Ποίησης, η Κλειώ είναι η Μούσα της Ιστορίας, η Ευτέρπη της Αυλητικής Τέχνης, η Θάλεια της Κωμωδίας, η Μελπομένη της Τραγωδίας, η Τερψιχόρη του Χορού και της Λυρικής Ποίησης, η Ερατώ της Ερωτικής Ποίησης, η Πολύμνια της Θεατρικής Τέχνης και η Ουρανία της Αστρονομίας.

Τον 3^ο αι. π.Χ. προς τιμήν των Μουσών τελούνταν τα “Μουσεία”, αγώνες δηλαδή που ήταν αποκλειστικά μουσικοί και ποιητικοί, με έπαθλο ένα απλό στεφάνι [4]. Μουσείο ονομάστηκε ο χώρος που ήταν αφιερωμένος στις Μούσες και στις Τέχνες που αντιπροσώπευαν, και κατ’ επέκταση η λέξη μουσείο απέκτησε τη σημερινή της έννοια, η οποία πέρασε μέσω του λατινικού museum σε άλλες γλώσσες. Αλλά και η λέξη μουσική, που η αρχική της σημασία αφορούσε σε οποιαδήποτε τέχνη προστατευόταν από τις Μούσες, πέρασε σε πολλές ξένες γλώσσες. Οι Μούσες συμβολίζουν την πηγή έμπνευσης για κάθε καλλιτεχνική δραστηριότητα.

Από την αρχαιότητα, οι Μούσες αποτέλεσαν θέμα πολυάριθμων καλλιτεχνικών απεικονίσεων, σε αγάλματα, ανάγλυφα, αγγεία, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά κ.α.

Οι καλλιτέχνες εμπνέονται από τις Μούσες ακόμα και για να αναπαραστήσουν αυτές…

-  Όχι πάντα, μου ψιθύρισε μια γυναικεία φωνή, πριν προλάβω να ολοκληρώσω την πρότασή μου. Νόμιζα ότι παράκουσα, αλλά σταμάτησα να γράφω περιμένοντας να ακούσω ξανά τον ήχο που διέκοψε το σκεπτικό μου. Και η φωνή συνέχισε.

- Δε δίνουμε την έμπνευση σε όλους τους δημιουργούς. Έμπνευση είναι η πνοή, το φύσημα ωραίου - θεϊκού περιεχομένου στη μορφή. Πολλοί είναι εκείνοι που, όπως οι ίδιοι έτσι και τα έργα τους, δεν έχουν περιεχόμενο, αλλά μας χρησιμοποιούν, για να αποκτήσουν κύρος.

- Ποια είσαι; τη ρώτησα.

- Η Καλλιόπη, η πρώτη από τις Μούσες και η καλύτερη όπως έγραψες.

- Πώς γίνεται να σε ακούω, εσένα που είσαι μια θεά;

- Επικαλέστηκες τη βοήθεια των Μουσών. Ήρθα λοιπόν, να σε βοηθήσω και να με βοηθήσεις.

- Διπλά συγκινημένη από την παρουσία σου, όχι μόνο γιατί άκουσες το κάλεσμά μου, αλλά γιατί ζητάς και από εμένα κάτι.

- Σου προσφέρω την αλήθεια στα γεγονότα που καταγράφεις κι εσύ θα ορίσεις το αντάλλαγμα. Θα πούμε πρώτα για την ιστορία των Μουσών στην Ομόνοια.

- Η Ομόνοια είναι η πιο παλιά πλατεία της Αθήνας. Όταν τον Δεκέμβριο του 1834 ο βασιλιάς Όθων εγκαταστάθηκε οριστικά στην πρωτεύουσα, οι αρχιτέκτονες που είχαν αναλάβει τη διαμόρφωσή της, ο Σταμάτης Κλεάνθης και ο Εδουάρδος Σάουμπερτ, ήταν έτοιμοι να δώσουν σάρκα και οστά στα φιλόδοξα σχέδιά τους. Σύμφωνα με αυτά, ο χώρος της Ομόνοιας προοριζόταν για την ανέγερση των Ανακτόρων και εκεί θα διαμορφωνόταν μία πλατεία, η πλατεία Ανακτόρων, που θα είχε ορθογώνιο σχήμα και θα αποτελούσε την καρδιά της Αθήνας. Λόγω αντιδράσεων των ιδιοκτητών της γης, που δεν δέχονταν απαλλοτριώσεις, ως κατοικία των βασιλέων επιλέχθηκε τελικά ο χώρος που βρίσκεται σήμερα το Σύνταγμα. Η παρ’ ολίγον πλατεία Ανακτόρων έγινε κυκλική, η οποία στη συνέχεια ονομάστηκε πλατεία Όθωνος. Μετά την εκδίωξη του Όθωνα, το 1862, η πλατεία μετονομάσθηκε σε Ομονοίας. Την περίοδο 1925-1930, τα έργα για τον υπόγειο σταθμό του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου άλλαξαν για μία ακόμα φορά τη φυσιογνωμία της, ενώ με την πάροδο του χρόνου υπέστη και άλλες μεταμορφώσεις. Το 1934 κατασκευάστηκε υπόγειος εξαερισμός και προκειμένου να καλυφθούν οι οκτώ τρύπες των εξαερισμών τοποθετήθηκαν οι “Μούσες της Ομόνοιας”, οκτώ αγάλματα που απεικόνιζαν οκτώ από τις εννέα Μούσες. Η Μούσα που περίσσευε ήταν η Καλλιόπη. Δεδομένου ότι και το δικό της άγαλμα είχε παραγγελθεί, αλλά δεν τοποθετήθηκε μαζί με τα υπόλοιπα, αποφασίστηκε (άραγε από ποιους;) να στηθεί δίπλα στα δημόσια ουρητήρια, ταυτίζοντας το όνομά της με την τουαλέτα! Όταν οι φαντάροι είχαν αγγαρεία στις τουαλέτες, έλεγαν ότι είχαν ραντεβού με την Καλλιόπη. Αργότερα, όταν απομακρύνθηκαν οι κατασκευές με τα αγάλματα, κάποιες από τις Μούσες τοποθετήθηκαν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, ενώ άλλες αγνοούνται. Αγνοείται και η Καλλιόπη, που δυστυχώς όμως, ακόμα και σήμερα, το όνομά της χρησιμοποιείται χλευαστικά για το αποχωρητήριο του στρατοπέδου [5], [6], [7]. Και η μορφή της πλατείας συνεχώς αλλάζει.

- Μακριά από τους οραματισμούς του Κλεάνθη και του Σάουμπερτ, η Αθήνα είναι σήμερα μια πόλη στερημένη από κάθε ομορφιά και λειτουργικότητα. Κατεστραμμένη από την αστοργία και την έλλειψη προνοητικότητας, αποτελεί μοναδικό μνημείο αρχιτεκτονικής τσαπατσουλιάς. Η αρμονία και η καλαισθησία, λαμπρά γνωρίσματα της πόλης κατά την αρχαιότητα, είναι ανύπαρκτα. Το αρχιτεκτονικό αλαλούμ έχει αποτυπωθεί στη στοιχειωμένη πλατεία της Ομόνοιας. Η Οδύσσεια της Αθήνας, ένα έπος άρρηκτα δεμένο με εκείνο της Ομόνοιας, θα συνεχίζεται στο διηνεκές [8]*.

- Ήταν η εκδίκησή σου αυτή; ρώτησα την Καλλιόπη.

- Αυτές είναι πράξεις ανθρώπων και όχι θεών. Όταν οι άνθρωποι φέρθηκαν με τόση ασέβεια απέναντι σε εμένα και τις αδερφές μου, εμείς απλά απομακρυνθήκαμε. Εκείνοι δεν ξαναζήτησαν την έμπνευση. Αν πραγματικά την ήθελαν, θα την είχαν. Εγωιστές και αλαζόνες, όλοι κάνουν του κεφαλιού τους, μακριά από την Τέχνη, που υποτίθεται ότι υπηρετούν.

- Με ποιον τρόπο, γράφοντας όλα αυτά, μπορώ να σε βοηθήσω;

- Ζητώ την αποκατάσταση του ονόματός μου, και η γνώση των παραπάνω δίνει ένα χέρι βοήθειας.

- Σε καταλαβαίνω απόλυτα. Πόσο πολύ, αλήθεια, ζητώ κι εγώ την αποκατάσταση του δικού μου ονόματος! Το όνομά μου χλευάστηκε επανειλημμένα. Η προηγούμενη Κυβέρνηση έθεσε σε διαθεσιμότητα χιλιάδες συναδέλφους μαζί με εμένα, και για να τα καταφέρει έριξε λάσπη εις βάρος μας, μίλησε περιφρονητικά και υποτιμητικά για τις ειδικότητές μας, μας κορόιδεψε για δήθεν τοποθέτησή μας. Σήμερα, το να ελπίζω ότι απλά θα γυρίσω πίσω, δεν μπορώ να το λάβω ως επανόρθωση. Εσένα, αν σε τοποθετούσαν στο κέντρο της Ομόνοιας, να σε θαυμάζουν όλοι, θα σου έφτανε αυτό;

- Τι είναι αυτό, λοιπόν, που απαιτούμε; Μήπως το χρήμα; Γιατί, μια άσημη σε σχέση με εμένα ζητά για τον “ψυχικό πόνο και τη στεναχώρια” που της προκλήθηκε 800.000 ευρώ![9]

- Κοινωνική δικαιοσύνη και απόδοση ευθυνών στους φταίχτες, αυτό ελπίζω και γι’ αυτό αγωνιώ. Η λιτότητα, η ανεργία, η διάλυση των κοινωνικών δομών αποτελούν κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για να αποκατασταθεί το αίσθημα δικαίου, πρέπει να υποδείξεις και τους ενόχους. Μία από αυτούς έχει συνδέσει το όνομά της με το χαρτί υγείας και εξέφραζε τις αποφάσεις της απερχόμενης Κυβέρνησης. Αυτήν θα την έβαζα στις τουαλέτες. Και τους υπόλοιπους στη φυλακή.

- Ηθική δικαίωση, δηλαδή. Σωστά μιλάς για το αντάλλαγμα που ορίζεις.

- Μα δεν ζητώ αυτό το αντάλλαγμα από εσένα!

-  Καθώς θα έρθει, όμως, εκείνος ο “άρχοντας” που θα τα καταφέρει, θα είναι ο πιο σεβαστός. Κι εγώ, θα έχω επιστρέψει για να τον συντροφεύω, ώστε να διοικεί με δίκαιες αποφάσεις και σωστά να αγορεύει, να σβήνει γρήγορα τις μεγαλύτερες φιλονικίες και να ικανοποιεί τους αδικημένους πολίτες με καλοπροαίρετα λόγια. Αυτό είναι των Μουσών το θείο δώρο στους ανθρώπους [10].

Πηγές:

[1], [10] Από τη Θεογονία του Ησίοδου. Μετάφραση: Εσπερίδου, Μ. (1992). Αθήνα: εκδ. Στύγα.

[2], [3], [4] Ρισπέν, Ζ. (2000). Ελληνική Μυθολογία, μετ. Ζαρούκα Κ., Τόμος Δ΄. Αθήνα: εκδ. Αργώ.

[5], [8] Φιλίππου, Φ. (2000). Ομόνοια 2000: Ταξίδι στον ομφαλό της Αθήνας. Αθήνα: εκδ. Άγρα.

* Τα λόγια αυτά είναι βεβαίως του συγγραφέα Φιλίππου Φ. (κατόπιν επεξεργασίας), αλλά θα μπορούσε να μου τα έχει εκμυστηρευτεί η Καλλιόπη!

[6] http://www.sansimera.gr/articles/324

[7] http://www.mixanitouxronou.gr/thimaste-tin-kalliopi-sto-strato-i-misiti-angaria-stis-toualetes-ofili-tin-onomasia-tis-stin-platia-omonias/

[9] http://unfollow.com.gr/web-only/16770-aggelopoulou

Μπαμπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας.

Εικόνα:

Η Καλλιόπη, η Μούσα της επικής ποίησης. Ρώμη, Vatican Museums, Pio-Clementine Museum, Room of the Muses. Διαθέσιμη στο

<http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Eikones.Odysseia/Homer-Omiros.htm>