15 Δεκεμβρίου 2014

Η επιβίωση ως έργο τέχνης

- Σε εκείνο το σπίτι που θα πάμε, θα έχει θέρμανση, είπα, και χωρίς να το καταλάβω μου ήρθαν στο μυαλό τα λόγια:

«Αν είναι τέχνη δεν είναι για όλους, και αν είναι για όλους δεν είναι τέχνη»
Arnold Schoenberg (1874-1951).

Προσπάθησα να θυμηθώ πώς γνώρισα τον Schoenberg. Η ιστορία έχει ως εξής:

Κάθε έργο τέχνης δεν μπορεί να μιλήσει στην ψυχή όλων των ανθρώπων, ή τουλάχιστον δεν μπορεί να τους αγγίξει όλους με τον ίδιο τρόπο. Διότι το έργο τέχνης ξεκινά από το συναίσθημα στην ψυχή του καλλιτέχνη, και αυτό το συναίσθημα έχει την ικανότητα να ξυπνά παρόμοια συναισθήματα και στον αποδέκτη. Κάπως έτσι όρισε το έργο τέχνης ο ζωγράφος και θεωρητικός της τέχνης Wassily Kandinsky (1866-1944). Ο Kandinsky υποστήριζε ότι το σχήμα και το χρώμα ενεργούν, όπως ακριβώς και ο μουσικός ήχος, απευθείας στην ψυχή. Το μόνο που χρειάζεται είναι το σχήμα και το χρώμα να συντεθούν σε μία μορφή που να εκφράζει ικανοποιητικά το συναίσθημα του καλλιτέχνη και να το μεταβιβάζει σωστά στον θεατή. Δεν είναι απαραίτητο να δοθεί στο σχήμα και στο χρώμα μια όψη υλικότητας, δηλαδή φυσικών αντικειμένων. Τα μεγάλα έργα τέχνης είναι συμφωνικές συνθέσεις, όπου το μελωδικό στοιχείο παίζει ένα σποραδικό και δευτερεύοντα ρόλο. Το βασικό στοιχείο είναι η ισορροπία και η συστηματική κατάταξη των τμημάτων [1].

Ο Kandinsky ζωγράφισε την Πρώτη ανεικονική ακουαρέλα (εικόνα) το 1910. Πρόκειται για ένα έργο πολυσήμαντο που αποδεικνύει ότι δεν είναι απαραίτητη η αναφορά σημάτων της αντικειμενικής πραγματικότητας. Η επικοινωνία δεν στηρίζεται σε έναν κώδικα κοινά παραδεκτό, αλλά η συγκίνηση αποτελεί την αόρατη γέφυρα που αποκαθιστά την επικοινωνία ανάμεσα στον δέκτη και τον δημιουργό δια μέσου του έργου τέχνης. Με τη συγκίνηση ο δέκτης μπορεί να διεισδύσει μέσα στο έργο τέχνης ως το σημείο να ταυτιστεί μαζί του [2].

Ο Kandinsky είναι ένας από τους ανιχνευτές της αφηρημένης ζωγραφικής και ένας από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες που δημιούργησε μια “τέχνη χωρίς αντικείμενο”. Ωστόσο, ο Ισπανός φιλόσοφος Jose Ortega y Gasset (1883-1955) ισχυρίστηκε ότι αυτή είναι κατ’ εξοχήν μια “καλλιτεχνική τέχνη”, δηλαδή μια τέχνη που όχι μόνο φτιάχνεται από καλλιτέχνες αλλά και απευθύνεται μόνο σ’ αυτούς. Το κοινό απωθείται, σχεδόν παρά τη θέλησή του, από ένα φαινόμενο που δεν μπορεί να κατανοηθεί λόγω της παραίτησης του καλλιτέχνη από την “προβληματική του ανθρώπου”, στο όνομα της συνεχούς έρευνας των ιδιαίτερων νόμων που άπτονται του αισθητικού αντικειμένου. Αυτή η διαπίστωση λειτουργεί σε βάρος των μοντέρνων καλλιτεχνών, όμως αν εξετάσουμε τα έργα και τα θεωρητικά συγγράμματά τους, θα δούμε ότι οι οπαδοί της αφηρημένης τέχνης δεν παραιτήθηκαν από το να διερωτώνται πάνω στην πραγματικότητα, αλλά αντίθετα, η πραγματικότητα προβάλλεται στη σκέψη τους σαν μια ουσιαστική προβληματική [3].

Στο βιβλίο του Για το Πνευματικό στην Τέχνη, ο Kandinsky αναφερόμενος στην εσωτερική αξία και της σύγχρονης μουσικής, όπως αυτής των Claude Debussy και Arnold Schoenberg, λέει ότι ο ακροατής αισθάνεται συχνά προσβεβλημένος, γιατί εκσφενδονίζεται σαν μία μπάλα του τένις πάνω από το δίκτυ εκείνο που χωρίζει την παράταξη του εξωτερικά “ωραίου” και εκείνη του εσωτερικά “ωραίου”. Σ’ αυτόν που δεν το έχει συνηθίσει, εμφανίζεται το εσωτερικά ωραίο σαν άσχημο, επειδή ο άνθρωπος κλίνει γενικά στο εξωτερικό στοιχείο και δεν αναγνωρίζει με ευχαρίστηση την εσωτερική αναγκαιότητα. Ο Kandinsky υποστηρίζει, για παράδειγμα, ότι η μουσική του Schoenberg μάς εισάγει σε ένα νέο βασίλειο όπου τα μουσικά βιώματα είναι καθαρά ψυχικά. Ωστόσο χαρακτηρίζει τον συνθέτη αυτόν ως “αυτοδιαφημιζόμενο”, “απατεώνα” και “ατζαμή”, που αναγνωρίζεται με ενθουσιασμό μόνο από λίγους, καθώς με την πλήρη παραίτηση από το σύνηθες ωραίο, αναγορεύει ιερά όλα τα μέσα που στοχεύουν στην έκφραση του εαυτού του [4].

Εξαιτίας αυτών των θεωρήσεων του Kandinsky οδηγήθηκα στο βιβλίο Style and Idea: Selected Writings of Arnold Schoenberg, όπου συνάντησα το απόφθεγμα του Αυστριακού μουσικού με το οποίο ξεκίνησα το άρθρο, και όπου περιλαμβάνονται γραπτά του Schoenberg για τον εαυτό του και τη μουσική του, καθώς και μελέτες πολλών άλλων συνθετών και θεωρίες σχετικά με την τέχνη και την κοινωνία.

Πριν σχολιάσω τη φράση αυτή, θα ήθελα να δώσω και ορισμένα επιχειρήματα στα οποία ο Schoenberg βασίζει την άποψή του. Λέει, λοιπόν, ο Schoenberg, ότι κανείς δεν πρέπει να ενδίδει σε περιορισμούς άλλους από εκείνους που οφείλονται στα όρια του ταλέντου του. Κανένας βιολιστής δεν θα παίξει, έστω και περιστασιακά, με λάθος τονισμό για να ευχαριστήσει ορισμένα μουσικά γούστα, κανένας ακροβάτης δεν θα κάνει βήματα προς τη λάθος κατεύθυνση μόνο για ευχαρίστηση ή για απήχηση, κανένας σκακιστής δεν θα κάνει κινήσεις που ο καθένας θα μπορούσε να προβλέψει απλά και μόνο για να είναι ευχάριστος (επιτρέποντας με αυτόν τον τρόπο στον αντίπαλό του να κερδίσει), κανένας μαθηματικός δεν θα εφεύρει κάτι νέο στα μαθηματικά μόνο και μόνο για να κολακεύσει τις μάζες που δεν διαθέτουν το συγκεκριμένο μαθηματικό τρόπο σκέψης, και με τον ίδιο τρόπο, κανένας καλλιτέχνης, κανένας ποιητής, κανένας φιλόσοφος και κανένας μουσικός, των οποίων η σκέψη έχει φθάσει στο υψηλότερο σημείο, δεν θα εκφυλιστεί σε χυδαιότητα προκειμένου να συμμορφωθεί με ένα σύνθημα όπως “Τέχνη για Όλους”. Διότι, αν είναι τέχνη δεν είναι για όλους, και αν είναι για όλους δεν είναι τέχνη. Πιο λυπηρή είναι η ενέργεια ορισμένων καλλιτεχνών που αλαζονικά επιθυμούν να πιστεύουν ότι κατεβαίνουν από το ύψος τους, προκειμένου να δώσουν κάποια από τα πλούτη τους στις μάζες. Αυτό είναι υποκρισία… Εκείνος που χρησιμοποιεί πραγματικά το μυαλό του για σκέψη, μπορεί να διακατέχεται μόνο από μία επιθυμία: να επιλύσει το έργο του. Δεν μπορεί να αφήσει τις εξωτερικές συνθήκες να ασκούν επιρροή πάνω στα αποτελέσματα της σκέψης του… Η τέχνη δημιουργείται μόνο για τους δικούς της λόγους… Επειδή υπάρχει μόνο η τέχνη για την τέχνη [5].

Έχω την αίσθηση πως μέσα από το παραπάνω κείμενο, ο Schoenberg προσπαθεί να δικαιολογήσει ή να διαφημίσει τον εαυτό του (“αυτοδιαφημιζόμενος” όπως αναφέρει και ο Kandinsky). Εξηγεί, εμμέσως πλην σαφώς, ότι δημιουργεί τέχνη, επειδή έχοντας φθάσει στο υψηλότερο σημείο σκέψης δεν τον απασχολεί αν θα γίνει αρεστός ή κατανοητός στις μάζες. Όσοι προσπαθούν κάτι τέτοιο είναι λυπηροί, αλαζόνες και υποκριτές. Όμως, ο ίδιος δίνει το παράδειγμα του μαθηματικού για να εξηγήσει το σκεπτικό του. Από αυτό θα μπορούσε να συνεπάγεται ότι τα μαθηματικά είναι τέχνη. Και γενικά τέχνη είναι οτιδήποτε δεν γίνεται αντιληπτό από το σύνολο των ανθρώπων. Ακόμα, ο Schoenberg υποστηρίζει ότι ο καλλιτέχνης δεν επηρεάζεται από τις εξωτερικές συνθήκες. Δηλαδή, ο καλλιτέχνης εκφράζει τα συναισθήματά του, στα οποία δεν επιδρούν εξωτερικοί παράγοντες και ως εκ τούτου, γεννά εξωπραγματικά, φανταστικά και μυστηριώδη έργα, μη κατανοητά από όλους.  Η σκέψη του Schoenberg εκτός από γενικευμένη και απόλυτη είναι μάλλον μπερδεμένη, αλλά τι θα μπορούσα να καταλάβω εγώ, ο “μέσος άνθρωπος”…

Θεωρώ ότι οι απόψεις του Kandinsky έρχονται σε αντίθεση με τις απόψεις του Schoenberg.  Αν δεν είχα διαβάσει το κείμενο του δεύτερου θα έλεγα ότι η αρχική ρήση υποδηλώνει κάτι άλλο: ότι αν είναι τέχνη, δεν είναι για όλους το ίδιο. Δηλαδή ότι ο κάθε αποδέκτης επικοινωνεί και συγκινείται (ή όχι) από ένα έργο τέχνης με διαφορετικό τρόπο. Όμως για τον Schoenberg το εσωτερικά ωραίο (που προκύπτει από την ανώτερη σκέψη) δεν μπορεί να συνυπάρξει με το εξωτερικά ωραίο (που μπορεί να προκύψει από την ευχαρίστηση της μάζας). Ο ίδιος πιστεύει πως δεν μπορεί να υπάρξει Τέχνη για Όλους (αναγράφει το ο με κεφαλαίο), και αναρωτιέμαι: για όλους ως προς τι; Ως προς την πρόσβαση, την αντίληψη, την κατανόηση, την απόλαυση ή την κατοχή του έργου; Κι ένα γεύμα να ετοιμάσει κανείς μπορεί να περιέχει υλικά που να μην είναι απολαυστικά για όλους, αυτό σημαίνει ότι η μαγειρική είναι τέχνη;

Τότε και ο καπιταλισμός είναι καλλιτεχνικό κίνημα, συγκεκριμένα πρόκειται για μία καπιταλιστική τέχνη που δημιουργείται από το κεφάλαιο και εξυπηρετεί μόνο αυτό. Οι ακόλουθοί του υποστηρίζουν δυναμικά το “Όχι για Όλους” και εναντιώνονται σε κάθε σύνθημα όπως “Τροφή για Όλους”, “Στέγη για Όλους”, “Υγεία για Όλους”, “Παιδεία για Όλους”, “Εργασία για Όλους”, “Δικαιοσύνη για Όλους”. Μόνο το  “Wi-Fi για Όλους” κατά λάθος ξεστομίστηκε, αλλά κι αυτό δεν σχεδιάστηκε τελικά. Μου ξέφυγε μια μέρα και είπα ότι θα επισκεφθώ ένα σπίτι που έχει θέρμανση. Μου ήρθε τόσο φυσική αυτή η έκφραση, σα να έλεγα ότι εκείνο το σπίτι έχει έναν πίνακα Kandinsky. Οι καπιταλιστές έχουν αναγάγει την επιβίωση σε έργο τέχνης. Στον καμβά τους σκορπίζουν κινδύνους και καταστροφές με έναν συστηματικό τρόπο. Δεν αφήνουν τις εξωτερικές συνθήκες του μέσου ανθρώπου να ασκούν επιρροή πάνω στα αποτελέσματα της ανώτερης σκέψης τους. Αποκαλούν χυδαίους και υποκριτές εκείνους που αφουγκράζονται τις απαιτήσεις της μάζας. Διακατέχονται μόνο από μία επιθυμία: την διατήρηση της ανωτερότητάς τους. Γι’ αυτούς υπάρχει μόνο το χρήμα για το χρήμα. 

Δεν ξέρω πώς κατέληξα πάλι εδώ. Δεν ξέρω τι τελικά θέλει να πει ο “απατεώνας” Schoenberg. Το σίγουρο είναι πως ο καλλιτέχνης αποτελεί μέρος της κοινωνίας, αντλεί έμπνευση από αυτή, δημιουργεί για αυτή. Το έργο τέχνης είναι ο καθρέφτης της ψυχής του, είναι το αποτέλεσμα των προβληματισμών του, το οποίο προσεγγίζει τον αποδέκτη για να τον βοηθήσει να εξυψώσει και τον δικό του τρόπο σκέψης. Η τέχνη δεν αναζητά το πνεύμα, δίνει πνεύμα. Γι’ αυτό πρέπει να διδάσκεται, προκειμένου να καθοδηγεί τον άνθρωπο και να αναπτερώνει το ηθικό του. Είναι αλαζονεία να λες ότι η τέχνη δεν είναι για όλους. Η τέχνη γεννά πολιτισμό και ο πολιτισμός είναι για όλους.

Ομοίως και η επιβίωση, δεν είναι έργο τέχνης μόνο για μερικούς. Δεν αναλύεται θεωρητικά η ύπαρξη του ανθρώπου σε ανώτερη και κατώτερη, και οι άνθρωποι δεν είναι μάζα, αλλά οντότητες που ανυπομονούν να συγκινηθούν. Από εκείνο το κίνημα που θα λέει “Για Όλους”.


Εικόνα:
Wassily Kandinsky (1910). Η Πρώτη ανεικονική ακουαρέλα (First abstract watercolor). Διαθέσιμη στο <http://www.wassilykandinsky.net/work-28.php>.

Πηγές:
[1]: Ρηντ, Χ. (1978). Ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής. Αθήνα: Υποδομή.

[2]: Λαμπράκη-Πλάκα, Μ. (2002). Εισαγωγή στη μοντέρνα τέχνη: Σημειώσεις ιστορίας της τέχνης. Αθήνα: Εκδόσεις Αδάμ/Πέργαμος.

[3], [4]: Kandinsky, W. (1981). Για το Πνευματικό στην Τέχνη. Αθήνα: Νεφέλη.

[5]: Style and Idea: Selected Writings of Arnold Schoenberg, USA: University of California, σελ. 123-124. Διαθέσιμο στο <http://books.google.gr/books?id=jbXtxJezk5cC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false>.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου