24 Ιανουαρίου 2014

Τα λάθη δημιουργούν σχεδιαστικό ύφος

Παρατηρώντας το αιγυπτιακό ανάγλυφο της εικόνας 1 (αριστερά) θα έλεγε κανείς ότι αυτό είναι σχεδιασμένο λάθος. Το κεφάλι διακρίνεται σε πλάγια όψη, ενώ το μάτι φαίνεται κατά μέτωπο (en face). Ο κορμός, το στήθος και οι ώμοι σχεδιάζονται από μπροστά, αλλά τα χέρια και τα πόδια από το πλάι. Επιπλέον, τα πόδια παριστάνονται από το μέσα μέρος, με αποτέλεσμα το ανάγλυφο να μοιάζει ότι έχει δύο αριστερά πόδια.
Απορίες ως προς την ορθότητα του σχεδίου δημιουργούνται κοιτάζοντας και την αιγυπτιακή τοιχογραφία της εικόνας 2 (δεξιά) με τον κήπο και τη μικρή λίμνη. Η λίμνη είναι σχεδιασμένη σα να τη βλέπουμε από ψηλά, όμως τα δέντρα, τα ψάρια και τα πουλιά είναι σε πλάγια όψη.

Δεν θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οι καλλιτέχνες στην Αρχαία Αίγυπτο πίστευαν πως οι άνθρωποι είναι έτσι πλασμένοι, όπως στο ανάγλυφο. Ούτε να θεωρήσουμε την επιλογή της οπτικής γωνίας στην τοιχογραφία τυχαία. Οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες είχαν μία τελείως διαφορετική αντίληψη για την αναπαράσταση της ζωής. Το σημαντικότερο γι’ αυτούς δεν ήταν η ομορφιά, αλλά η πληρότητα. Ακολουθώντας αυστηρούς κανόνες, ενσωμάτωναν στην ανθρώπινη μορφή ό,τι είναι σημαντικό. Σχεδίαζαν τη φύση από μνήμης, με στοιχεία που εξασφάλιζαν απόλυτη σαφήνεια. Η αιγυπτιακή τέχνη δεν βασίζεται σε ό,τι βλέπει ο καλλιτέχνης μία δεδομένη στιγμή, αλλά πιο πολύ σε ό,τι ξέρει ότι ανήκει σ’ ένα πρόσωπο ή σε μια σκηνή. Οι καλλιτέχνες μάθαιναν από πολύ νωρίς τους κανόνες στους οποίους βασίζονταν τα δημιουργήματά τους και οι κανόνες αυτοί αποτελούν το λεγόμενο «ύφος» της τέχνης τους.

Επομένως, αφού τα αιγυπτιακά έργα υπάκουαν σε συγκεκριμένους κανόνες, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Αιγύπτιοι σχεδίαζαν λανθασμένα.
Κάτι αντίστοιχο συναντάμε και στη ζωγραφική των παιδιών, τα οποία αποτυπώνουν σε μία επιφάνεια όχι ό,τι βλέπουν, αλλά ό,τι ξέρουν, θυμούνται ή φαντάζονται. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά δεν αποδίδουν με ακρίβεια ένα σχέδιο, το οποίο ωστόσο απεικονίζει στοιχεία που αντανακλούν την προσωπικότητα αλλά και τα συναισθήματά τους, και γενικότερα φανερώνουν το προσωπικό τους ύφος. Έτσι, όταν τους ζητηθεί, για παράδειγμα, να ζωγραφίσουν ένα σπίτι, αυτό απεικονίζεται συνήθως με σκεπή, με δύο παράθυρα σε όροφο και μία πόρτα εισόδου. Κάνουν λάθος; Όχι. Ούτε όταν ζωγραφίζουν τον ήλιο με ένα τεράστιο χαμόγελο έχουν λάθος άποψη της πραγματικότητας. Όμως τελικά, τι είναι λάθος;

Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, λάθος είναι: 1. οτιδήποτε αποκλίνει από τον κανόνα, που δεν λέγεται ή γίνεται σύμφωνα με τον σωστό τρόπο, 2. μία ατυχής επιλογή, πράξη, εκτίμηση, 3. ό,τι απέχει από την πραγματικότητα.

Τόσο η αιγυπτιακή τέχνη, όσο και η παιδική ζωγραφική απέχει από την πραγματικότητα. Η επιλογή δύο αριστερών ποδιών σε ένα ανάγλυφο μπορεί να χαρακτηριστεί ατυχής, και δεν είναι σωστός τρόπος να φαίνονται τα ψάρια στο πλάι σε μια λίμνη που είναι σε κάτοψη. Όμως, πώς θα μπορούσε η αιγυπτιακή τέχνη να αποκλίνει από τον κανόνα, όταν ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες; Ομοίως, τα παιδιά έχουν τους δικούς τους κανόνες, το δικό τους διαπροσωπικό ύφος. Δεν θα λέγαμε ποτέ σε ένα παιδί: «Σχεδιάζεις λάθος, γιατί ο ήλιος δεν έχει χαμόγελο». Επομένως, σε αυτές τις περιπτώσεις, ο τρόπος δεν είναι λανθασμένος, είναι απλά και μόνο τρόπος. Είναι το σύστημα ή το μέσο με το οποίο επιτελείται κάτι, είναι η μέθοδος (σκέψεως, πράξεως, ενέργειας κ.λπ.). Άλλωστε ύφος σημαίνει τρόπος.

Ας σκεφτούμε όμως κάτι που είναι λάθος, όπως το να λέει κανείς ψέματα. Η ίδια η λέξη ψέμα σημαίνει καθετί που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, είναι η εσκεμμένη παραποίηση ή απόκρυψη της αλήθειας. Εδώ δεν θα πρέπει να σκεφτεί κανείς ότι και η αιγυπτιακή τέχνη, πόσο μάλλον η παιδική, είναι ψέμα. Γι’ αυτό παραπάνω μίλησα για ύφος. Έτσι, αν κάποιος πει ένα ψέμα και τον καταλάβουμε, έχουμε την απαίτηση να ζητήσει συγνώμη. Αν ξαναπεί ψέμα, έχουμε ακόμα την ίδια απαίτηση. Αν συνεχίσει όμως τα ψέματα και με την ίδια ευκολία ζητάει συγνώμη, τότε λέμε την έκφραση: «Από τότε που βγήκε η συγνώμη, χάθηκε το φιλότιμο»! Καταλαβαίνουμε ότι το συνεχόμενο ψέμα δημιουργεί σε αυτόν που το λέει ένα συγκεκριμένο ύφος: του ψεύτη.

Κάποιοι (δεν θα πω ποιοι) έχουν μάθει να λένε ψέματα πολύ εύκολα. Τόσο εύκολα που συγχέουν την παραποίηση της πραγματικότητας με την αλήθεια. Για να καλύψουν κάθε ψέμα, λένε κι άλλο και μετά ακολουθεί άλλο κ.ο.κ. Θα μπορούσαν πολύ απλά να ζητήσουν συγνώμη, αν πίστευαν ότι έπραξαν λάθος. Ουσιαστικά, γνωρίζουν ότι πράττουν λάθος, γι’ αυτό έχουν βρει έναν τρόπο συγκάλυψης του λάθους που ονομάζεται τροπολογία, επομένως, δεν ζητούν συγνώμη, αλλά κάνουν τροπολογία. Τα λάθη είναι συνεχόμενα, αλλά αυτοί νομίζουν ότι έχουν βρει το δικό τους ύφος, τις τροπολογίες! Δεδομένου όμως ότι πρόκειται για τροπολογίες νόμων, κάθε φορά που τις δημιουργούν αλλάζουν τους κανόνες-νόμους. Αυτό είναι το σχεδιαστικό ύφος «κάνω ότι θέλω, όποτε θέλω κι όπως με βολεύει». Σε αυτήν την περίπτωση, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ την έκφραση: «Από τότε που βγήκαν οι τροπολογίες, χάθηκε το φιλότιμο».

Εικόνες:
1. Προσωπογραφία του Χεζιρέ, από μια ξύλινη πόρτα του τάφου του, περ. 2778-2783 π.Χ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο.
2. Ο κήπος του Νεμπαμπούν - Τοιχογραφία από έναν τάφο στις Θήβες, περ. 1400 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.


Πηγές:
Gombrich, E. H. (1998). Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Μπαμπινιώτης, Γ. 1998, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου